Büyük Menderes Havzası Türkiye'nin güney-batısında yer alıyor.
Büyük Menderes Havzası Denizli, Aydın, Uşak, Afyonkarahisar, Muğla, İzmir, Isparta, Burdur, Kütahya ve Manisa İllerinin bir kısmını kapsıyor.
Büyük Menderes havzasının büyük kısmını Denizli ve Aydın illeri kaplıyor.
Afyon, Uşak, Denizli, Muğla ve Aydın il merkezlerinin yer aldığı havza, ülke yüzey alanının yüzde 3,2'sini oluşturmakta olup, toplam yağış alanı 26 bin kilometrekaredir.
Afyonkarahisar'ın Dinar ilçesinin bereketli topraklarından doğan, Uşak, Denizli ve Aydın'dan geçerek Ege Denizi'ne dökülen 584 kilometre uzunluğundaki Büyük Menderes Nehri'nin Söke ilçesi Sarı Kemer mevkiinde kuraklığın etkisiyle bazı yerlerde kurumalar görülüyor.
Havzanın ortalama brüt su potansiyeli 1 milyar 369 milyon metreküp/yıl olarak belirlendi.
İklim değişikliğinin etkisi ile 2041-2100 döneminde havzanın brüt su potansiyelinde yüzde 70'lere varan azalma meydana gelebileceği öngörülüyor.
Batı Anadolu'nun en büyük nehri olan ve yağışlı dönemlerde Büyük Menderes Nehri saniyede 510 metreküp su taşımaktaydı.
Ege bölgesinde 2024 yılı mart ayı yağışı 53.0 milimetre, normali 64.5 milimetre ve 2023 yılı mart ayı yağışı 81,2 milimetredir.
Yağışlarda normaline göre yüzde 18, 2023 yılı mart ayı yağışına göre yüzde 35 azalma oldu.
Terleme ve buharlaşma
Bir taraftan fizyolojik (terleme) diğer taraftan fiziksel (buharlaşma) olayları kapsayan toplam buharlaşma (evapotranspiration-ET), bitki ile örtülü alandan kaybolan su buharı miktarı olarak tanımlanıyor.
Su kaybı, bitki yüzeyinden terleme ve buharlaşma ile toprak yüzeyinden ise doğrudan buharlaşma ile meydana geliyor.
Büyük Menderes havzasında yıllık toplam yağış ortalamasının havzanın doğu kesimlerine doğru 999,1 milimetre'den 350,4 milimetreye kadar azaldığı, ortalama yıllık yağışın ise 635 milimetre olduğu gözlendi.
Küresel ısınmanın etkisiyle ortalama yıllık toplam buharlaşma ise 2 bin 122 milimetre olarak gerçekleşiyor.
Şekil 1. Büyük Menderes Uşak bölgesinden itibaren toplam buharlaşma yüksek seviyede seyrediyor
Yapılan çalışmalara göre atmosferdeki su buharının yaklaşık yüzde 90'ı buharlaşmadan, kalan yüzde 10'u ise bitkilerin terlemesinden (transpirasyon) kaynaklanıyor.
Buharlaşan bir su molekülü havada yaklaşık 10 gün kalıyor.
Havza, tepeli pelikan gibi tehdit altındaki kuş türlerine, flamingolara, dünyanın başka hiçbir yerinde görülmeyen 30'un üstünde endemik bitki türüne, yine havzaya endemik dişli sazancık balığına ve Tavas kurbağasına da ev sahipliği yapıyor.
Tarım ve sanayi alanında da bu havza, Türkiye'nin önemli üretim alanları arasında.
Büyük Menderes Nehri, Aydın tarımının can damarıdır.
Kuraklık
Büyük Menderes'te yaz gelmeden kuraklık geldi.
Büyük Menderes Havzası su stresi yaşıyor.
Büyük Menderes Nehri kuraklık sinyali veriyor.
İklim değişikliğin etkisi somut olarak bu durum görülüyor.
Söke'de Menderes üzerinde yer alan tarihi Taşköprü'de su neredeyse tamamen bitmiş durumda.
Suların çekilmesiyle tarihi taş köprünün olduğu noktada çöp, plastik atıklar, çalı ve diğer atıkların yoğun birikinti oluştuğu görülüyor.
Tarihi Taşköprü'nün arkasında biriken tonlarca çöp, katı atıklar, ağaç kütükleri, plastik atıklar, çalı çırpı köprünün kemerlerini tıkamış olduğu ve köprüye ne kadar zarar verdiği net bir şekilde görülüyor
Resim 1. Kuruyan tarihi taşköprü
Büyük Menderes Nehri'nin havzanın adeta can damarıdır, yağışların yetersiz kalmasından, kuraklıktan ve aşırı su kullanılmasından dolayı bu bölgede sular ciddi oranda çekildi.
Kuruma noktasına gelen nehirde yağışlardaki düşüşler su kıtlığına yol açabilecektir.
Uzun süredir yağmayan yağmurun, geçtiğimiz günlerde bardaktan boşalırcasına yağmur yağmış olmasına rağmen Menderes'te etkili olmadı.
Büyük Menderes'in birçok yerinde su kalmadığı ve sulama için çekilemeyecek kadar cılız bir şekilde yer yer birikinti olduğu görülüyor.
Yağmura ve suya hasret kalan çiftçiler baharın girmesiyle birlikte havza boyunca sıralanan tarlalarına Menderes'ten su çektiler.
Menderes yatağından çekilen suyla binlerce hektar araziye su basıldı.
Büyük Menderes nehrinde 2024 Mayıs ayında yaşanan kuraklık devam ederse, yaz sonunda Bafa Gölü'nün tuzlanmasına neden olabilir.
Büyük Menderes Nehri'ndeki kuraklık sadece tarımsal faaliyetleri etkilemekle kalmıyor, aynı zamanda nehir ekosistemini ve bölgedeki biyolojik çeşitliliği de ciddi şekilde tehdit ediyor.
Nehir boyunca uzanan sulak alanlar, nehir kenarındaki bitki örtüsü ve su altı ekosistemi, kuraklık nedeniyle büyük risk altında.
Bu sulak alanlar, birçok canlı türü için yaşam alanı ve beslenme kaynağı sağlar.
Kuraklıkla birlikte su seviyelerindeki düşüş, sulak alanların kurumasına ve bitki örtüsünün zarar görmesine yol açıyor.
Bu durum, nehir kıyısında ve deltasında yaşayan kuşlar, balıklar, amfibiler ve diğer sucul canlılar için büyük bir tehdit oluşturuyor.
Sulak alanlar önemli sera gazı karbon yutak alanıdır. Sular alanlar kirletilirse sera gazı karbon salım alanlarına dönüşür.
Büyük Menderes Nehri'nin çevresindeki ekosistem, birçok endemik ve göçmen kuş türüne de ev sahipliği yapıyor.
Kuraklık nedeniyle sulak alanlardaki su kaynakları azalırken, kuşların göç rotaları üzerindeki bu alanlar da tehlikeye girdi.
Bu durum, bölgenin ekolojik dengesini ve biyolojik çeşitliliğini olumsuz yönde etkiliyor.
Tüm bu ekosistem ve biyolojik çeşitlilik kayıpları, Büyük Menderes Nehri'nin sadece tarım alanını değil, aynı zamanda çevresel dengeyi ve doğal yaşamı da derinden etkiliyor.
Bu nedenle, kuraklığın önlenmesi ve nehir ekosisteminin korunması için acil önlemler alınması gerekir.
Özellikle çiftçiler kuraklıktan endişeli. Su olmazsa hayat olmaz. Bölge insanı bu suya bakıyor.
Menderes'in şimdiki hali içler acısı. Ne kadar çöp, hayvan leşleri ve plastik atık varsa burada toplanmış.
Bir zamanlar çocuklar bu suda yüzüyordu, hatta bu su içiliyordu.
Şimdi çöp yığınına dönüşmüş akarsu. Aslında bunu yine insanlar yapıyor.
Resim 2. Büyük Menderes'te kuraklık alarmı
Arıtılmamış atıksu
Aydın ve Söke‘deki Organize Sanayi (OSB) Bölgelerinden sınır değerlerini sağlayacak şekilde arıtılmamış atıksular, akarsuları kirletmekte ve tarım alanlarının kirli su ile sulanmasına neden oluyor.
Atıksu ile kirlenmiş suyun tarım alanlarında kullanımı hem tarım ürünlere hem de çevreye ciddi tehditler oluşturuyor.
Kuraklığın ve aşırı su kullanımından dolayı suyu azalan nehrin evsel, sanayi ve tarımsal kaynaklı olarak kirlenme riski ciddi oranda arttı.
Bu suyun sulama suyu olarak kullanılması tehlikeli hal alabilir (Resim 3).
Kirli su tarımsal üretim verimliliğini düşürür, toprağın kimyasını bozar ve gıda üretim güvenliğini riske sokar.
Resim 3. Aydın Koçarlı'daki Timinciler Çayı simsiyah akıyor. Bu çaydan önce Büyük Menderes Nehri'ne karışıyor
Hayvan gübresinin geçici depolanması
Havzadaki çiftçiler, hayvan gübrelerini su akış yönüne göre geçici depolarlarsa Büyük Menderes nehrini ve sulak alanları kirletirler.
Yönetimler, havzada hayvan gübresinin yüzeysel ve yeraltı su kaynaklarını ve sulak alanları kirletmeden sızdırmaz ortamlarda nasıl depolanacağını açıklamalı ve uygulamaya koymalı.
Su bütçesi
Nehirlerde iklim değişikliği etkileri baz alınarak nehir su bütçesi çalışması yapılmazsa kısa süre içinde çoğu nehir su kaynakları kuruyabilir.
Büyük Menderes havzası dahil tüm havzalarda;
- Havza bazında yağışlar
- Yüzeysel ve yeraltı suyu akışları
- Yüzeysel ve yeraltı su seviyeleri
- Derivasyon
- Küresel ısınma
- Kuraklık
- Buharlaşma ve terleme
- Toprağın mevcut nemliliği
- Konutlarda, sanayide, tarımda ve hayvancılıkta mevcut su tüketimi
- İleri kademe arıtılıp nehre verilen su miktarı
Bileşenleri dikkate alınarak su bütçesi çalışması yapılmalı ve havza bazında geleceğe dönük alınması gereken önlemler ve yol haritaları ortaya konmalıdır.
Bu çalışmalar kağıt üzerinde kalmamalı, mutlaka uygulanmalı.
Şekil 2. Su bütçesinin bileşenleri
Kuraklıkla mücadele, planlama çalışması esas alınarak yapılır.
Büyük Menderes Havzasında yeraltı suyunun sürdürülebilir kullanımı için yerüstü su kaynaklarına yönelmek ve havzadan yapılan çekimleri azaltmak gerekmektedir.
Tarım alanlarını sulayan 548 kilometre uzunluğundaki Büyük Menderes Nehri'nin sadece 7 kilometresi temiz akması gıda kaynaklı tarımsal üretimde ciddi risk oluşturuyor.
Bu durum toprak kimyasını yavaş yavaş bozabilir.
Tarım alanlarında kullanılacak arıtılmış suyun kalitesi
Havzadaki belediyelerin, OSB'lerin ve sanayi tesislerinin atıksuları ileri kademe arıtılıp sulama amaçlı olarak geri kazanılmasının planlandığı durumlar UV sistemleri ilda,e dezenfeksiyon yapıldıktan sonra kullanılır (Tablo 1).
Nehre deşarj edilecek ileri kademe arıtılmış atıksular kesinlikle klor ile dezenfekte edilmemeli.
Klor ile dezenfekte edildiği zaman klor, organik maddelerle reaksiyona girer ve suda kalıcı organik kirleticiler oluşur.
Bu da tarımsal üretim için oldukça risklidir.
Arıtılmış atıksuların tarım alanlarının sulamasında kullanılması, içme suyu olarak kullanılabilecek sınırlı miktardaki tatlı su kaynaklarının korunması açısından çok önemlidir.
Tablo 1. Arıtılmış suyun tarımsal alanlarda yeniden kullanımına ilişkin FAO yönergesi
Büyük Menderes üzerindeki kirletme potansiyeli olan belediyelerin ve sanayi tesislerinin (OSB'ler dahil) atıksu deşarjları online izlemeye alınmalı.
Havzada atıksu arıtma tesisi olmayan, arıtılmayan ve deşarj sınır değerlerini sağlamayan hiçbir sanayi (fabrika ve OSB'nin) tesisinin çalışmasına izin verilmemelidir.
Derhal yaptırım uygulanmalı ve kapatılması sağlanmalıdır. Havzada daha fazla denetim, raporlama ve yaptırım uygulamaya konmalı.
Benzer yaptırımlar evsel atıksularını arıtmayan belediyelere de uygulanmalı.
Havzada aşırı su kullanan su yoğun gıda, tekstil, kimya, metal, makine, kâğıt ve kâğıt ürünleri gibi sanayi tesisleri atıksularını ileri kademe arıtılarak tekrar kullanmaları sağlanmalıdır.
Havzada yeni su yoğun sanayi tesislerinin kurulmasına izin verilmemelidir.
Büyük Menderes Nehrini kirleten OSB'ler, sanayi tesisler ve belediyeler kamuoyu ile şeffaf şekilde paylaşılmalı ve ayıplı olarak ilan edilmeliler.
Türkiye'nin en büyük pamuk üretiminin yapıldığı ve buğdayın, üzümün ve birçok sebzenin yetiştirildiği Büyük Menderes Havzası, su kirliliği ve kuraklık stresi altındadır.
Havzada tarlada pamuk toplandıktan sonra pamuk sapı hasat edilip biyokütleye dönüştürülerek önemli sürdürülebilir yenilenebilir enerji kaynağı üretimi sağlanabilir.
Havzada iyi tarım uygulamasına geçilerek verimli su tüketimi yanı sıra, nitrat ve fosfor kirliliği kaynağı aşırı suni gübre kullanımı kontrol altına alınmalıdır.
Havzadaki tarım arazilerinde pestisit kullanılmasına dur denilmelidir.
Ve havzada savma (vahşi) sulamaya son verilmediği sürece tarımda aşırı su tüketimi ve toprağın kimyasının bozulması devam eder.
Havzada su yoğun tarımsal üretime son verilmeli, regenaratif tarım uygulamasına geçilerek yağmur suyunu toprağın tutması ve daha az sulama ihtiyacı sağlanmalı.
Büyük Menderes nehrinde kirliliği seviyesi zaman zaman 4 dereceye kadar çıkmıyor.
Bu yüzden 584 kilometre boyunca kurak ve su debinin düşük olduğu yağışsız aylarda nehirde su kalitesi ölçülmeli ve derecelendirmesi (sınıflandırılması) yapılmalı, su stresli alanlar belirlenmeli, hangi alanlarda suyun gıda kaynaklı olarak tarımsal üretimde kullanılmasının riskli olduğu tespit edilmeli ve alınması gerekli acil eylem planları ortaya konmalıdır.
Birçok bölgede kirli nehir suyunun tarım alanlarında kullanılması çok çok risklidir. Bu çalışma periyodik olarak yapılmalıdır.
Havzada yeraltı suyu çekilmeden kontrol altına alınmalı ve izinsiz açılan ruhsatsız kuyular derhal kapatılmalıdır.
Bileşik kanalizasyon sisteminin olduğu şehirlerde (ki bölge çoğu kanalizasyon bileşik) sağanak yağışlı havalarda kanalizasyon ve atıksu arıtma tesisinde taşmaların olması kuvvetle muhtemeldir.
Bu durum yüzeysel su kaynaklarının kirlenmesine yol açabilir. Sağanak yağış sonrası kanalizasyon ve atıksu arıtma tesisi taşması sonucu sahillerde alg patlaması ve koku kirliliği oluşur.
İngiltere'de Brighton sahilinde lağım suyu kirlenmiş iğrenç plaj görüntüleri (Resim 4).
Resim 4. Sağanak yağış sonrası atıksu taşması sonucu alg patlaması ve koku kirliliği olur
Sünger şehir altyapısı, yağmur bahçesi ve çatılarda yağmur suyu toplanması
Bu yüzden sağanak yağışların etkili olduğu yerlerde yağmur suyunun kanalizasyona girişini önlemek için sünger şehir altyapısı, yağmur bahçesi ve çatılarda yağmur suyu toplanması projeleri hazırlanarak uygulamaya konduğunda yağmur suyu kirlenmeden hasat edilebilir, yüzeysel ve yeraltı su kaynakları beslenebilir ve sulama suyu olarak kullanılabilir.
Böylece yağmur suyunun sele dönüşmesi ve atıksu kanalizasyonda ve evsel ve sanayi atıksu arıtma tesislerinde taşmalar ve kirlenmeler azaltılabilir.
Doğal yüzme alanları
Büyük Menderes nehri üzerinde yaz aylarında doğal yüzme alanları oluşturulmalı, nehre yüzme statüsü verilmeli, nehirlerde güvenli ve kaliteli yüzme alanları haritası çıkarılmalı ve e. coli ve bağırsak enterokokları dahil suyun kalitesi sürekli izlenmeli.
Vatandaşın nehrine sahip çıkmasına ve suyun temiz tutulmasına katkı destek verebilir.
Resim 5. Nehir üzerinde yaz aylarında yüzme alanları
Fransa'da nehirler üzerinde 570'den fazla doğal yüzme alanı bulunuyor.
15 Mayıs ile 30 Eylül tarihleri arasında sürecek olan 2024 nehirlerde yüzme sezonu için İngiltere genelinde nehirlerde toplam doğal yüzme alanı sayısı 27 adet yeni doğal yüzme alanı ile 451'e ulaştı.
Nehirler üzerindeki Doğal yüzme alanlarında iki zararlı bakteri açısından haftalık zorunlu testler yapılarak suyun kalitesi takip edilir.
Yeraltı su seviyesi düştükçe kalitesi riskli hal alabilir ve temin edilebilirliği için ciddi enerji tüketilmesi gerekir.
İhbar hattı
Büyük Menderes nehrini kirletenlerle ilgili ihbar hattı kurulmalı, ihbarcının kimliği gizli tutulmalı ve kirliliği derhal müdahale edilmelidir.
Büyük Menderes Nehri kurursa Söke Ovası çöle döner.
Aydın tarımının can damarı Büyük Menderes Nehri can çekişiyor!
Doğa kendisini kirletmez.
Bugünleri mumla aramadan havzada su yönetimi ile ilgili acil çözümler üretilmeli.
Ortak refah için su, ekonomik kalkınma, kamu sağlığı, çevresel sürdürülebilirlik, sosyal eşitlik ve kültürel refahı etkileyen birçok konu için geçerlidir.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.